Έθιμα και παραδόσεις του Πάσχα

Έπιμέλεια Κων/νος Στογιαννάρης
Μέλος της Έ.ΔΗ.Π.Η.Τ Μακεδονίας - Θράκης
Μέρα τη μέρα ξετυλίγονται μέσα στην εβδομάδα των Παθών τα έθιμα και οι παραδόσεις του Πάσχα. Βγαλμένα από τα βάθη του χρόνου και πλουτισμένα με στοιχεία αλησμόνητων πατρίδων τα έθιμα αναβιώνουν στην ελληνική επαρχία τη στιγμή που στις μεγάλες πόλεις ξεθωριάζουν. 

Με ένα κόκκινο πανί απλωμένο στο μπαλκόνι ή το παράθυρο που συμβολίζει το αίμα του Χριστού το πρωί της Μεγάλης Πέμπτης ξεκινούν στην επαρχία οι προετοιμασίες για τη βραδιά της Ανάστασης ενώ την ίδια ημέρα οι νοικοκυρές σε όλη τη χώρα βάφουν τα κόκκινα αβγά. Παλιότερα στη Μακεδονία η νοικοκυρά έβαζε το πρώτο αβγό στο εικονοστάσι, από όπου το έβγαζε με την πυροστιά μόνο όταν έβρεχε ή άστραφτε, για να “εξορκίσει” το χαλάζι και τις πλημμύρες.

Σε κάποια χωριά της Μακεδονίας όπως οι Ελευθερές, μέχρι πριν από λίγα χρόνια με την μπογιά που είχε χρησιμοποιηθεί για το βάψιμο τον αβγών σημάδευαν το κεφάλι και την πλάτη των μικρών αρνιών. Οσο το κόκκινο πανί ήταν κρεμασμένο στο μπαλκόνι ή το παράθυρο οι γυναίκες δεν έπλεναν ούτε και άπλωναν ρούχα γιατί το θεωρούσαν κακό σημάδι, ενώ τα πρώτα αβγά που έβαφαν τα έστελναν μαζί με τσουρέκια στα πεθερικά τους.

Στις ημέρες μας τα αβγά δεν είναι μόνο κόκκινα, είναι και κίτρινα και πράσινα και μπλε και χρυσαφιά και πολύχρωμα στολισμένα με χαλκομανίες και σχέδια. Μάλιστα στις μεγάλες πόλεις οι γυναίκες δεν χρειάζεται καν να ασχοληθούν με το βάψιμο των αβγών καθώς μετά τα έτοιμα τσουρέκια άρχισαν να εμφανίζονται στα σούπερ μάρκετ και τα αρτοζαχαροπλαστεία και έτοιμα βαμμένα αβγά. Πέραν των αβγών, τη Μεγάλη Πέμπτη ετοιμάζονται μέχρι σήμερα και τα τσουρέκια. Παλιότερα, όταν η πίστη διατηρούσε ακόμη κάποια στοιχεία δεισιδαιμονίας, μία από τις κουλούρες της Μεγάλης Πέμπτης φυλαγόταν στο εικονοστάσι για να καταναλωθεί την Πρωτομαγιά, για να προστατεύονται τα μέλη της οικογένειας από τα μάγια.

Έθιμα Μεγάλης Πέμπτης

Μεγάλη Πέμπτη και καθώς το θείο δράμα πλησιάζει στην κορύφωσή του οι νοικοκυρές σε όλη την Ελλάδα ξεκινούν την προετοιμασία για το Πάσχα. Οπως σε όλες της περιοχές της Ελλάδας έτσι και στη Μακεδονία και τη Θράκη τα έθιμα της Μεγάλης Πέμπτης εξακολουθούν να αναβιώνουν παρά την εξέλιξη που απειλεί να τα εξαλείψει.

Η παράδοση θέλει οι νοικοκυρές σε όλη την Ελλάδα να βάφουν τα κόκκινα αβγά τους τη Μεγάλη Πέμπτη. Για το κόκκινο χρώμα των αβγών, η λαϊκή παράδοση έχει να παρουσιάσει ενδιαφέροντες μύθους, με ισχυρές αντιστάσεις στο χρόνο. Σύμφωνα με μια βορειοελλαδική παράδοση, όταν διαδόθηκε ότι ο Χριστός αναστήθηκε, πολλοί δεν το πίστευαν. Μια γυναίκα, που κρατούσε αβγά σε ένα καλάθι, αμφισβήτησε ότι θα μπορούσε να συμβεί κάτι τέτοιο, λέγοντας: “Θα ήταν σαν να μου λέτε ότι τα άσπρα αβγά που κρατώ θα γίνουν κόκκινα”. Τότε, ως εκ θαύματος, τα αβγά της νοικοκυράς άλλαξαν χρώμα.

Η “μπακάμη”

Παλιά, σε πολλά χωριά της Μακεδονίας τα κόκκινα αβγά τα έβαφαν με το κόκκινο ξύλο, την "μπακάμη". Το πρώτο αβγό το παράχωναν στα αμπέλια , ένα το κρατούσαν στο εικονοστάσι και τη βαφή δεν την έχυναν αλλά την παράχωναν. Όσοι πενθούσαν έβαφαν τα αβγά τους μαύρα.

Σε ορισμένα χωριά της Δυτικής Μακεδονίας για να καθαγιάσουν τα αβγά τα βάζουν πλάι από την Ωραία Πύλη, κάτω από την εικόνα του Χριστού. 

Στο χωριό Γουρουνάκι, στα Χάσια της Μακεδονίας , όταν τελειώσει η λειτουργία και ο παπάς διαβάσει όλα τα αβγά το έθιμο θέλει τους κατοίκους να βγαίνουν έξω και ένας - ένας να σπάνε το αβγό τους στο ξύλινο σήμαντρο που είναι κρεμασμένο έξω από την εκκλησία. 

Σε κάποια χωριά της Μακεδονίας όπως οι Ελευθερές, μέχρι πριν από λίγα χρόνια με την μπογιά που είχε χρησιμοποιηθεί για το βάψιμο τον αβγών σημάδευαν το κεφάλι και την πλάτη των μικρών αρνιών.

Στο Αμύνταιο την πρώτη σειρά από τα αβγά που βάφουν τη Μεγάλη Πέμπτη τη βάζουν χωριστά. Από εκεί παίρνουν τα αβγά τους με το πρώτο χτύπημα της καμπάνας που θα σημάνει την Ανάσταση το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου και κρατώντας τις λαμπάδες βαδίζουν στην εκκλησία. 

Μετά την Αναστάσιμη ακολουθία τα μέλη της οικογένειας παραδίνουν τα αγιασμένα αβγά στην μητέρα που τα αραδιάζει κοντά στην εικόνα του Αγίου. Ενα από αυτά θα μείνει όλο το χρόνο κοντά στην εικόνα και όταν βρέχει και αστράφτει η μητέρα το βγάζει το μπαλκόνι με την πυροστιά και προσεύχεται στο Θεό να απομακρύνει τον κεραυνό, το χαλάζι και τις πλημμύρες από το χωριό. 

Αξίζει να σημειωθεί ότι το έθιμο αυτό είναι γνωστό και στη Ξυλαγανή της Ροδόπης, φερμένο από την Ανατολική Θράκη. Τα υπόλοιπα αγιασμένα αβγά θάβονται μετά τη γιορτή της Ζωοδόχου Πηγής στα αμπέλια και τα χωράφια για να προστατεύονται σε όλη τη διάρκεια του χρόνου και να δίνουν καλή σοδειά. 

Σε πολλά χωριά τη δεύτερη μέρα της Λαμπρής μετά την εκκλησιά συνηθίζουν τα ρίχνουν τα αβγά κάτω από έναν βράχο. 

Στο χωριό Μαργαρίτα της Εδεσσας πιστεύουν ότι αν μια χρονιά δεν ρίξουν κόκκινα αβγά στο βράχο η σοδειά τους θα καταστραφεί. Στο Αμύνταιο κρατούν ακόμη το αγιασμένο νερό που διανυκτέρευσε στον Εσταυρωμένο τη νύχτα της Μεγάλης Πέμπτης σε ένα μπουκάλι με λίγα λουλούδια και σε κάθε πονοκέφαλο ή αδιαθεσία ραντίζουν με αυτό, που θεωρείται ιαματικό, τον άρρωστο.

Τα τσουρέκια.

Πέραν των αβγών, τη Μεγάλη Πέμπτη ετοιμάζονται μέχρι σήμερα και τα τσουρέκια. Παλιότερα, όταν η πίστη διατηρούσε ακόμη κάποια στοιχεία δεισιδαιμονίας, μία από τις κουλούρες της Μεγάλης Πέμπτης φυλαγόταν στο εικονοστάσι για να καταναλωθεί την Πρωτομαγιά, για να προστατεύονται τα μέλη της οικογένειας από τα μάγια.

Ένα άλλο έθιμο της Μεγάλης Πέμπτης είναι το κρέμασμα ενός κόκκινου πανιού παράθυρο που συμβολίζει το αίμα του Χριστού στο μπαλκόνι ή το παράθυρο. Οσο το κόκκινο πανί ήταν κρεμασμένο στο μπαλκόνι ή το παράθυρο οι γυναίκες δεν έπλεναν ούτε και άπλωναν ρούχα γιατί το θεωρούσαν κακό σημάδι, ενώ τα πρώτα αβγά που έβαφαν τα έστελναν μαζί με τσουρέκια στα πεθερικά τους.